attikanet: Αυγούστου 2023

Το γραφικό πετρόκτιστο εκκλησάκι της Παλαιοπαναγιάς στην Παιανία, στον ομώνυμο οικισμό - σήμερα ενοριακός ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου - αποτελεί ένα από τα ομορφότερα ξωκλήσια της Αττικής, μέσα σε ένα σκηνικό βγαλμένο από το μακρινό παρελθόν.

Ο ναός είναι μικροσκοπικός, αλλά με μυστηριακή ατμόσφαιρα που ανάγεται στον 12ο αιώνα και η οποία ενισχύεται από τις βυζαντινές τοιχογραφίες του εσωτερικού και από τα διάσπαρτα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη του περιβάλλοντος χώρου.

Σύμφωνα με την αρχαιολόγο Όλγα Κακαβογιάννη, στην Παλαιοπαναγιά αναφέρεται τύμβος. Ο Γερμανός αρχαιολόγος Άρτουρ Μιλχαίφερ που είδε το ναό το 1882, τον αναφέρει ως παρεκκλήσιο με μισογκρεμισμένο μετόχι*, πράγμα που σημαίνει ότι ήταν ιδιοκτησία κάποιας μονής, πιθανόν της Μονής Καισαριανής, η οποία είχε κτήματα στην περιοχή**.

Η Παλαιοπαναγιά ανήκει στο είδος των ναών, που με μικρές διαστάσεις, αρμονικές αναλογίες, ισορροπία όγκων, ενσωματωμένα συχνά στην τοιχοποιία αρχαία και παλαιοχριστιανικά σπόλια, δένουν απόλυτα με το φυσικό τοπίο και παράλληλα σηματοδοτούν την ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα.

Απέχει 17 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας και 300 μέτρα από το σταθμό του ΜΕΤΡΟ Κάντζας - Παιανίας, στην έξοδο 17 της Αττικής Οδού.

Πρόκειται για μικρή καμαροσκέπαστη βασιλική 5 Χ 9.5 μ. περίπου, με ημιεξαγωνική κόγχη Ιερού.

Στη βόρεια πλευρά, που συγκεντρώνει και το κύριο ενδιαφέρον, διατηρείται τμήμα παλαιότερου βυζαντινού κτίσματος, όπως δείχνει η επιμελημένη του τοιχοδομία. Πρόκειται για τμήμα ναού, ο οποίος καταστράφηκε στην Τουρκοκρατία και αντικαταστάθηκε με τη σημερινή εκκλησία. Η ημιεξάγωνη βυζαντινή κόγχη κατασκευάστηκε με αργολιθοδομή από αρχαίες πλίνθους στα χαμηλά σημεία και πλινθοπερίκλειστο σύστημα στα ψηλότερα.

Το τέμπλο είναι χτιστό και η βόρεια κόγχη έχει στο εσωτερικό της τις πολύ ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες της Κοίμησης και του Ταξιάρχη, που πιθανόν χρονολογούνται πριν από την Τουρκοκρατία. Όλες οι υπόλοιπες τοιχογραφίες του ναού (η Πλατυτέρα, οι Ευαγγελιστές Μάρκος και Ματθαίος, ο Ευαγγελισμός κ. ά.) είναι του 18ου αιώνα.

Η Παλαιοπαναγιά γιορτάζει στις 15 Αυγούστου και ανέκαθεν συνέρρεε πολύς κόσμος για το παραδοσιακό πανηγύρι. Ο ναός ήταν πάντα κάτω από τη φροντίδα των οικογενειών Παπασιδέρη και Σταμάτη που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή στα τέλη του 19ου αιώνα και μάλιστα στο προαύλιο του ναού υπάρχουν και οι οικογενειακοί τους τάφοι.

Το προσωνύμιο Παλαιοπαναγιά δόθηκε από τους κατοίκους της Παιανίας για να τονιστεί, προφανώς, η από αιώνων ύπαρξη και λειτουργία του και κυρίως για να υπάρξει διάκριση από νεώτερο ναό της πόλης, αφιερωμένο επίσης στην Παναγία. Το προσωνύμιο αυτό έδωσε το όνομά του στη γύρω περιοχή.

Η αναπαλαίωση του βυζαντινού μνημείου ξεκίνησε από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, μετά από πρωτοβουλία πολιτιστικών και εκκλησιαστικών φορέων της περιοχής, με την καθοδήγηση του Αρχιτέκτονα – Μηχανικού Ε. Νεοφωτίστου και κάτω από την εποπτεία της 1ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του Υπ. Πολιτισμού.

*Μετόχι αποκαλείται έκταση γής που ανήκε σε μοναστήρι και περιλαμβάνει εγκαταστάσεις, όπως κτίσματα για τη συλλογή καρπών κλπ.

** Ο Μιλχαίφερ το αναφέρει στο έργο "Karten von Attika, που συνέγραψε με τους Κούρτιους και Κάουπερτ.

ΠΗΓΕΣ:

- Η σχετική ανάρτηση του Νότη Παπασιδέρη από το αρχείο Παναγιώτη Ι. Παπασιδέρη: https://www.facebook.com/notis.papasideris

- Η έρευνα της αρχαιολόγου Όλγας Κακαβογιάννη, για την περιοχή της Παιανίας, καταά τους ιστορικούς και τους αρχαίους χρόνους: https://www.academia.edu/34529316/%CE%8C%CE%BB%CE%B3%CE%B1_%CE%9A%CE%B1%CE%BA%CE%B1%CE%B2%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7

- "Μεσογαία", έκδοση του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών, "Ελευθέριος Βενιζέλος" , Αθήνα 2001

- Γεωργίου Χατζησωτηρίου, "Ιστορίες από τα χωριά των Μεσογείων", Πνευματικό Κέντρο Δήμου Καλυβίων, Καλύβια Θορικού Αττικής, 2000